Διαβάστε μαζί μου

την «Αλληγορία του σπηλαίου» του Πλάτωνα

περί παιδείας και Δικαιοσύνης στην Ιδεώδη Πολιτεία

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Φίλοι μου,  Αυτά που θέλω να πω για παιδεία, απαιδευσία και δικαιοσύνη θα τα καταλάβετε από την παρακάτω αλληγορία. Φανταστείτε μέσα σε μια βαθιά σπηλιά να βρίσκονται άνθρωποι από παιδιά δεμένοι στα πόδια και στους αυχένες, ώστε να μη μπορούν να σηκωθούν και να είναι υποχρεωμένοι να βλέπουν μόνο μπροστά, χωρίς δηλαδή να μπορούν να γυρίζουν το κεφάλι τους. Η σπηλιά φωτίζεται μόνο από μια  φωτιά που καίει πίσω από τους δεσμώτες σε απόσταση απ’ αυτούς για να τους φωτίζει, γιατί  το άνοιγμα προς τα έξω είναι μακριά και ψηλά και δεν μπορεί να μπει το φως του ήλιου. Φανταστείτε τώρα ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες να περνά  ένας δρόμος και παράλληλα στον δρόμο να είναι κτισμένος ένας τοίχος στο μπόϊ ενός ανθρώπου. Φανταστείτε ακόμα ανθρώπους να περπατάνε στον δρόμο μεταφέροντας ανδριάντες και άλλα ομοιώματα μεγάλα που ξεπερνούν το ύψος του τοίχου, κι άλλους απ’ αυτούς να μιλάνε μεταξύ τους κι άλλους όχι.

Οι αλυσοδεμένοι δεσμώτες, που δεν μπορούν να γυρίσουν και να δουν τι συμβαίνει πίσω τους, ακούν και προσπαθούν να εικάσουν τι γίνεται από τις σκιές που δημιουργεί το φως της φωτιάς στο τοίχωμα της σπηλιάς μπροστά τους. Κι επειδή τις σκιές των ανθρώπων δεν τις βλέπουν, γιατί τους κρύβει ο τοίχος, και βλέπουν μόνο τις σκιές των αγαλμάτων και των ομοιωμάτων που εξέχουν πάνω από τον τοίχο, νομίζουν, είναι σίγουροι, ότι αυτά περπατούν στον δρόμο πίσω τους και μιλούν. Σαν στο κουκλοθέατρο ή το θέατρο σκιών που νομίζεις ότι μιλάνε οι κούκλες, ενώ η φωνή που ακούς είναι του «θαυματοποιού» που κρύβεται πίσω ή κάτω από την σκηνή και κουνάει τις κούκλες.

ΓΛΑΥΚΩΝ: Αλλόκοτη εικόνα περιγράφεις και αλλόκοτους δεσμώτες.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ:  Όμοιους μ' εμάς.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ: Δηλαδή, δάσκαλε, η σπηλιά συμβολίζει την κοινωνία μας και οι δεσμώτες συμβολίζουν εμάς τους ίδιους καθηλωμένους με τις αλυσίδες της απευδευσίας, της άγνοιας, των ψευδαισθήσεων, της πλάνης, της πίστης στο απατηλό αυτονόητο, πνευματικούς δεσμώτες  που δεν μπορούν να δουν και να πάρουν μια ελάχιστη ιδέα για την αληθινή εικόνα των πραγμάτων. Αν είναι έτσι, υπάρχει ελπίδα;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Η συνέχεια της αλληγορίας θα σου δώσει την απάντηση. Κάποιοι δεσμώτες θα καταφέρουν να λυθούν και θα αρχίσουν να ανεβαίνουν προς την έξοδο. Αυτοί στο φως της φωτιάς θα μπορέσουν να δουν τα πράγματα όπως είναι - τον δρόμο, τους ανθρώπους, τα πράγματα που κουβαλούν - και θα συνειδητοποιήσουν γρήγορα πόσο απατηλές ήταν οι σκιές που έβλεπαν. Και πάλι όμως, επειδή το φως δεν είναι αρκετό και τρεμοπαίζει, οι εικόνες θα είναι ασαφείς και οι ίδιοι θα εξακολουθούν να βρίσκονται σε σύγχυση.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ: Δηλαδή δάσκαλε, αν σωστά ερμηνεύω την αλληγορία οι απελευθερωμένοι δεσμώτες είναι οι άνθρωποι που ξεφεύγουν από την σφαίρα της εικασίας και της πλάνης και ζητάνε να δουν τα πράγματα με τα μάτια τους. Και το φως της φωτιάς συμβολίζει τις αισθήσεις με τις οποίες προσπαθούν να δουν και να καταλάβουν τον κόσμο γύρω τους.  Όμως οι αισθήσεις δεν είναι αρκετές κι έτσι η εικόνα που προσλαμβάνουν είναι ασταθής και μεταβαλλόμενη και η γνώση που αντλούν απ’ αυτές ατελής. Πώς θα βρουν την στέρεη γνώση;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Βγαίνοντας  από το σπήλαιο στο φως του ήλιου. Συνεχίζουν, λοιπόν, οι απελευθερωμένοι δεσμώτες την επίπονη ανάβαση προς την έξοδο της σπηλιάς. Καθώς πλησιάζουν η λάμψη τούς πληγώνει  τα μάτια, κάποιες στιγμές δυσανασχετούν και θέλουν να επιστρέψουν. Αν ωστόσο συνεχίσουν και βγουν στον έξω κόσμο, βαθμιαία συνηθίζουν στη λάμψη και αρχίζουν να βλέπουν τον πραγματικό κόσμο λουσμένο στο φως του ήλιου.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ: Αποκρυπτογραφώντας πάλι, δάσκαλε, καταλαβαίνω ότι ο ανηφορικός, δύσκολος και επίπονος δρόμος που ανεβαίνουν οι απελευθερωμένοι δεσμώτες μέσα στη σπηλιά είναι ο δρόμος της παιδείας. Το φως του ήλιου που φωτίζει τα πράγματα εκτός σπηλιάς συμβολίζει την γνώση και την επιστήμη, τα μαθηματικά, την γεωμετρία, την αστρονομία, που επιτρέπουν  σ’ αυτούς που τις κατακτούν να εξηγήσουν τα σχήματα, τις αναλογίες, τις αρμονικές ακολουθίες των όντων. Τελείωσε η πορεία προς την γνώση;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Όχι, μένει το ανώτατο επίπεδο γνώσης, η φιλοσοφία και η διαλεκτική, που οδηγούν στον κόσμο των Ιδεών. Στο τέλος αυτού του σταδίου θα μπορέσουν να κοιτάξουν  κατευθείαν τον ίδιο τον ήλιο που συμβολίζει την υπέρτατη Ιδέα του Αγαθού και θα αναγνωρίσουν την κυριαρχία του στον κόσμο. Τότε θα έχουν φθάσει στο ύψιστο σημείο της γνώσης και της ηθικής τελείωσης, θα είναι φιλόσοφοι.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ: Φιλοσοφία και Διαλεκτική. Κόσμος των Ιδεών, των αιώνιων και άφθαρτων, άυλων οντοτήτων που αποτελούν τα πρότυπα των αισθητών αντικειμένων, τα οποία είναι απλά είδωλά τους. Ιδέα του Αγαθού και ο  Ήλιος ως σύμβολο του Αγαθού που δημιούργησε τον αισθητό κόσμο,  οργάνωσε την τάξη που τον συνέχει, είναι η πηγή της αλήθειας, της επιστήμης και της νόησης που επιτρέπει την σταδιακή προσέγγιση στον κόσμο των Ιδεών και την κατανόηση της υπέρτατης ουσίας του.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Έτσι ακριβώς.  Έχοντας λοιπόν οι φιλόσοφοι κατανοήσει τον κόσμο των Ιδεών  κι έχοντας αντικρύσει κατάματα τον ήλιο που συμβολίζει την Ιδέα του Αγαθού, θα αισθάνονται απόλυτα ευτυχισμένοι. Δέκα φορές θα διάλεγαν να γίνουν σκλάβοι του χειρότερου αφέντη παρά να γυρίσουν στην κατάσταση που βρίσκονταν μέσα στην σπηλιά.

Παρόλα αυτά  έχουν καθήκον και υποχρέωση σύμφωνα με τους νόμους της Ιδεώδους Πολιτείας να γυρίσουν πίσω για να ελευθερώσουν τους παλιούς συντρόφους τους από την πλάνη της απαιδευσίας και την φαυλότητα των δεσμωτών που τους κυβερνούν. Όταν όμως βρεθούν μέσα στη σπηλιά τα λόγια τους θα ανατρέπουν τις όποιες πεποιθήσεις των παλιών συνδεσμωτών τους και μοιραία θα διεγείρουν αμφισβήτηση και μίσος στο πρόσωπό τους, θα γίνουν θύματα χλευασμού, ακόμη και επιθέσεων, μπορεί ακόμη και να τους εξοντώσουν. Παρά ταύτα οι φιλόσοφοι έχουν την υποχρέωση να κατεβούν στη σπηλιά και να προσπαθήσουν να διαφωτίσουν τους δεσμώτες και να κυβερνήσουν.   

ΓΛΑΥΚΩΝ : Μα πώς εμείς, οι ιδρυτές της Ιδεώδους Πολιτείας, θα αδικήσουμε τους φιλοσόφους και θα τους κάνουμε να ζήσουν χειρότερα, ενώ είναι δυνατόν να ζουν ευτυχισμένοι στον κόσμο της γνώσης;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Ξέχασες φίλε μου ότι στην Ιδεώδη Πολιτεία δεν έχει σημασία να ευτυχήσει μια κοινωνική ομάδα, αλλά ολόκληρη η πόλη. Γι’ αυτό ο νόμος ορίζει ότι ο καθένας θα πράττει αυτό για το οποίο είναι πλασμένος και κατάλληλα εκπαιδευμένος· άρα  την διακυβέρνηση δεν επιτρέπεται να την έχουν οι αμαθείς δεσμώτες της πλάνης αλλά οι φιλόσοφοι που κατέχουν τη γνώση και την ηθική που απορρέει από τη γνώση,  με μόνη τους ανταμοιβή τις τιμές που έχουν θεσπιστεί από την πολιτεία γι’ αυτούς. Αυτό σημαίνει Δικαιοσύνη στην Ιδεώδη Πολιτεία.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ: Σε παρακαλώ, δάσκαλε, εξήγησε για μια ακόμη φορά την ερμηνεία που δίνεις στον όρο Δικαιοσύνη.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Αρκεί αυτός ο απλός συλλογισμός: αν η πόλη καταστραφεί επειδή κανείς δεν κάνει αυτό που μπορεί αλλά όλοι ανακατεύονται σε όλα, και στην διακυβέρνηση,   η καταστροφή που θα προκαλέσουν δεν θα αποτελεί αδικία; Πώς λοιπόν το αντίθετο δεν είναι Δικαιοσύνη; 

Ο Θουκυδίδης δείχνει ως ένοχο τον λαό

Μια πτυχή του μεγάλου εμφυλίου που ονομάζουμε Πελοποννησιακό Πόλεμο ήταν τα Κερκυραϊκά, ο εμφύλιος δηλαδή μεταξύ ολιγαρχικών και δημοκρατικών στην Κέρκυρα. Δεν ήταν ο μόνος εμφύλιος ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις στην διάρκεια του Πολέμου αλλά ήταν ο πρώτος. Τα γεγονότα αναμφίβολα τραγικά, αλλά ο λόγος που καταγράφονται τόσο αναλυτικά από τον Θουκυδίδη είναι γιατί του δίνουν την ευκαιρία να χαρτογραφήσει την συμπεριφορά και τις παρορμήσεις του όχλου:

Μέσα στον όχλο το προσωπικό και κομματικό συμφέρον υποσκιάζουν κάθε όριο δικαιοσύνης και δικαιώνουν  την υστεροβουλία, την εκδικητικότητα, την ραδιουργία, την δολιότητα, την βαναυσότητα και τον διχασμό· η παράλογη τόλμη βαφτίζεται ανδρεία, η φρόνηση δειλία, η προνοητικότητα προδοσία, ο φανατισμός αφοσίωση· οι κατώτεροι αφανίζουν με χαιρεκακία τους ανώτερους.

Στην αφήγηση της εμφύλιας διαμάχης ο Θουκυδίδης δεν γράφει ούτε ένα όνομα αρχηγού των παρατάξεων. Οι εμπλεκόμενοι αναφέρονται ως «οι ολιγαρχικοί», «οι δημοκρατικοί», «οι δυο ομάδες», «δέκα άντρες», «οι Κερκυραίοι». Γιατί; Γιατί δεν θέλει να απαλλάξει τα άτομα από την ηθική, ιστορική, πολιτική και ατομική τους ευθύνη και να φορτώσει το φταίξιμο στους αρχηγούς, που μπορεί να είναι εγκληματικά υπεύθυνοι αλλά δεν είναι οι μόνοι.

Υπόλογοι και εγκληματίες είναι όλοι όσοι θεωρητικά ήταν πολίτες, αλλά ουσιαστικά δεν ήταν. Γιατί δεν νοούνται ως πολίτες όσοι υποχωρούν στον θυμό ή στα πάθη τους, όσοι γίνονται ετεροκαθοριζόμενος όχλος, όσοι απεμπολούν την ηθική αρετή, την σύνεση, το αίσθημα της δικαιοσύνης και την συνείδηση του κοινού καλού,  όσοι, έστω εκ των υστέρων, δεν κάνουν πίσω δεν συνετίζονται, αλλά ανατροφοδοτούν την μισαλλοδοξία και την μανία τους.

Γι’ αυτήν την πολιτική εγκληματικότητα δεν υπάρχει ελαφρυντικό. Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι δεν ήξεραν, ότι παραπλανήθηκαν. Αυτό είναι λάθος σύμφωνα με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία που πρεσβεύει ότι το σωστό και το δίκαιο αποτελούν πολιτικές αρετές που οφείλει να έχει και να καλλιεργεί κάθε άνθρωπος για να υπάρχουν ευημερούσες πολιτείες. Πάνω στην καθολικότητα της πολιτικής αρετής στηρίζεται όλο το οικοδόμημα της δημοκρατίας. Η πολιτική αρετή είναι ηθική αρετή και δεν ταυτίζεται με την διανοητική αρετή, δηλαδή την γνώση. Άλλωστε, αν το «δεν ήξερα» αποτελούσε ελαφρυντικό και αθωωτικό στοιχείο, τότε θα έπρεπε αυτομάτως ο κάθε αδαής εγκληματίας να απαλλάσσεται  από τα δικαστήρια λόγω άγνοιας.

Συνεπώς, ο Θουκυδίδης θέλει να πει ότι: για ό, τι κακό έγινε στην Κέρκυρα και στις άλλες πόλεις φταίνε οι λαοί που σ’ εκείνη την περίοδο λειτούργησαν ως μάζες. Κι εδώ τελειώνει το παραμύθι ότι ο λαός είναι εξ ορισμού σοφός.